Owady społeczne w otoczeniu człowieka
Wiele gatunków błonkówek (Hymenoptera), w tym pszczół, os, mrówek, żyją w określonych społecznościach, różniących się formami osobników i pełnionymi przez nie funkcji, przywodzą na myśl kolonie parzydełkowców, jednak przez brak połączeń tworzą kolonie społeczne. W ulu może występować około 100 tys. mieszkańców, pszczela rodzina posługuje się feromonami, które mają wpływ na orientację, karmienie, obronę, opiekę nad potomstwem, rozpoznawanie, dobieranie się parami. Substancja mateczna, produkowana przez gruczoły żuwaczkowe królowej, które robotnice zlizują, odpowiada za utrzymanie hierarchii społecznej (jedna pszczela matka, brak jajników u robotnic), kieruje zachowaniem robotnic, działa jak feromon płciowy. Także mrówki komunikują się za pośrednictwem feromonów lub przez dotyk (prawdopodobnie wydają dźwięki w wyniku ruchu odwłoka). Cechą błonkoskrzydłych jest też duży rozmiar przednich skrzydeł, w porównaniu z tylnymi, aparat gębowy gryzący lub gryząco-liżący. Gąsienice podobne do larw motyli, mają jednak więcej odnóży (8 par) lub są pozbawione nóg. Aparat żądłowy powstaje w wyniku przekształcenia pokładełka, czerwiowate larwy wzrastają w gniazdach zbudowanych prze robotnice.
Pszczoła miodna
Pszczoła miodna (Apis mellifica), zaklasyfikowana do rodziny pszczołowatych (Apidae), jest owadem udomowionym, dawniej pszczoły budowały gniazda w dziuplach leśnych drzew. Owad dorosły jest koloru brązowo-czarnego, matka różni się wielkością, samice mają mniejsze wymiary, zaopatrzone są w długi języczek, koszyczki na tylnych odnóżach oraz szczoteczki zbierające pyłek kwiatowy a także wybitnie wykształcone gruczoły woskowe na odwłoku. Samce zwane trutniami niezgrabnie się poruszają, są pozbawione koszyczków i żądła jadowego, obecnego u samic i matki. Trutnie osiągają większe wymiary, mają silny tułów i duże oczy, połączone na tyle głowy. Żądło zbudowane jest z ostro zakończonych tworów, do których dołączone są gruczoły jadowe. Jaja są wydłużone, białawe, larwy barwy białej, nie posiadają nóg. Gniazdo składa się z plastrów woskowych (tafli), obłożonych komórkami sześciokątnymi, ściśle przylegającymi. Przez cały rok, z wyjątkiem zimy, matka składa jaja. Wylęgają się przeważnie robotnice letnie (żyjące 5-6 tygodni) lub zimujące (6-8 miesięcy). Zadaniem robotnic, które są bezpłodne, jest budowa gniazda (przez „pszczoły-domownice”), wylot po nektar (na odległość 6-8 km) przez najstarsze „pszczoły zbieraczki”, doglądanie larw (czerwi), czym zajmują się młodsze „pszczoły-pielęgniarki. Z jaj niezapłodnionych, w wyniku partenogenezy, latem powstają trutnie, które po kopulacji są eliminowane z gniazda. Pokarmem jest pyłek kwiatowy, soki owoców, spadź mszyc, (nektar jest w wolu częściowo przekształcany). W każdej komórce bytują larwy (czerwie o robakowatym kształcie, zaopatrzone w żuwaczki) odżywiane przez robotnice mieszaniną pyłku i miodu oraz pszczelim mleczkiem, tuż przed tworzeniem poczwarek komory pokrywane są wieczkiem z wosku. Jeśli larwy są karmione „galaretką królewską” przez okres do sześciu dni, wówczas rozwijają się w królowe, jeśli przez 3 dni-powstają robotnice. Poczwarka o jasnej barwie, nie porusza się, przypomina owada dorosłego (przeobrażenie zupełne). W oddzielnych pomieszczeniach wzrastają matki (pierwsza wylęgająca się zostaje królową, pozostałe tworzą nowe roje lub są eliminowane), które zakładają nowe gniazda mateczniki (mogące przetrwać cztery lata), towarzyszy jej część robotnic, zimują żywiąc się zapasami miodu (starsza matka z częścią robotnic przenosi się na nowe miejsce, tworząc rój, umieszczany przez pszczelarza w ulu). Pszczoły porozumiewają się między sobą, posługując się tańcem i feromonami, dźwiękiem (odbierają wibracje podłoża), zapachem (odnośnie rodzaju poszukiwanego nektaru) np po znalezieniu pobliskiego źródła pokarmu jeden osobnik tańcem okrężnym informuje o tym inne pszczoły, gdy pokarm jest w dalszej odległości-wykonuje taniec półkolisty i wywijany (ruchy wahadłowe odwłoka, któremu towarzyszą dźwięki), którego częstotliwość oznacza odległość od pokarmu, zależnie od kierunku padania promieni słonecznych na ul.
Trzmiel ziemny
Trzmiel ziemny (Bombus terrestris), również z rodziny pszczołowatych, posiada liczne, kolorowe owłosienie, żółto-brązowe (żółte przedplecze i na przodzie odwłoka), na końcu krępego ciała (dochodzącego do 28 mm długości), białe, występuje od wiosny i jesieni na skraju lasów, często w pobliżu osiedli ludzkich. Matki, postaci zimujące, tworzą wiosną kuliste gniazda w ziemi (na 0, 5 m głębokości) z liści, mchów itp., pionowe komory z wosku, w których składają jaja i do których transportują pyłek (w oddzielnych komorach) oraz żywicę, np. w miejscach uprzedniego bytowania myszy, opiekują się pierwszym pokoleniem robotnic (mniejszych), które następnie rozbudowują gniazdo i karmią larwy w kokonach. W okresie letnim rodzą się matki i osobniki płci męskiej (trutnie). Jesienią gniazdo wraz z członkami ginie, oprócz samic zimujących w ściółce i glebie.
Trzmiel kamiennik
Trzmiel kamiennik (Bombus lapidarius) postać ma nieco mniejszą, koloru czarnego, odwłok zakończony rudo-czerwonymi włoskami, od wiosny do jesieni spotykany w pobliżu lasów, w sadach, ogródkach kwiatowych. Zakładają również jednoroczne, niezbyt liczne społeczności, zainicjowane przez matki, w zeszłorocznych ptasich gniazdach, starych norach mysich, pod kamieniami, w ziemi. Z pyłku powstaje komora lęgowa dla larw oraz przy wejściu spichlerz na miód. Larwy wykluwają się w ciągu 3-5 dni, owady dorosłe poszukują nektaru, ich sposób życia zbliżony jest do trzmiela ziemnego. Trzmiele pełnią ważną rolę w rolnictwie jako zapylaczy roślin.
Błonkówki z rodziny osowatych
Dość powszechne błonkówki z rodziny osowatych (Vespidae), często spotykane na wsiach i w miastach, lubiące przetwory owocowe, pojawiają się w domach, zakładają gniazda pod okapami budynków, w szparach, pęknięciach. Wśród os żyjących pojedynczo są też osy „społeczne”. Osowate mają ciało długości 7-40 mm, czarno-żółte, czułki zróżnicowane u samców składają się z trzech członów, u samic-z dwunastu, aparat gębowy jest typu gryzącego, odwłok o dużej zdolności wykonywania ruchów, zaopatrzony w żądło z delikatnymi ząbkami, które mogą wyciągać i gruczoł jadowy (samice i robotnice). Jaja są wydłużone i zaokrąglone, larwy w jasnych odcieniach, nie posiadają odnóży, narządy gębowe są uwstecznione, głowa koloru brunatnego. Rój tworzą samce (trutnie), płodne matki i bezpłodne robotnice. Postacią zimującą jest matka, która wiosną buduje gniazdo i składa jaja, opiekuje się potomstwem. Członkowie rodziny żyją do jesieni, pozostaje tylko zapłodniona samica. Sklecone z szaro-brązowego budulca pochodzenia drzewnego (włókna roślin, kora, liście, mech), gniazdo składa się z piętrowo ułożonych komór, sześciokątnych, otoczonych osłonami, na dole gniazda znajduje się otwór wejściowy. Pokarm os stanowi sok roślin, spadź, nektar kwiatów, larwy żywią się upolowanymi owadami (np. motyle częściowo strawione). Społeczeństwa os są mniej wyspecjalizowane od pszczół czy mrówek, różnice w wyglądzie poszczególnych osobników są mniejsze, istnieje podział funkcji np. strażnicy czułkami badają przybliżające się owady, w przypadku intruza szybko poruszają skrzydłami wydając dźwięki w celu zaalarmowania robotnic, jedne robotnice zdobywają pokarm i przekazują go innym, znajdującym się w gnieździe. Zwykle jest tylko jedna królowa (społeczności monogamiczne), młode pojawiają się pod koniec okresu letniego, mają leża pod kamieniami, mchem, w budynkach.
Osa dachowa
Osa dachowa (Paravespula germanica), o charakterystycznych wielkich oczach, połączonych z aparatem gębowym i żółtymi punktami na głowie, występuje na skraju lasów, w norkach opuszczonych przez myszy. Pokarmem os dorosłych jest sok owoców, cukier, larw-muchówki, zdobywane nieraz na kwiatach baldaszkowych. Zimujące matki, wiosną zapoczątkowują rodzinę, liczącą do 5000 osobników, trwającą do jesieni.
Osa pospolita
Również osa pospolita (Paravespula vulgaris), niewielka, o barwie czarno-żółtej, buduje gniazda o delikatnej konstrukcji pod dachami budynków, na drzewach, w ziemi (między korzeniami drzew, pod kamieniami). Szerszeń (Vespa crabro), ma głowę i tułów w czerwono-brązowych tonacjach, odwłok czarno-żółty, osiąga długość 24-30 mm, nie jest ściśle związany z określonym biotopem, częsty w lasach. Formami zimującymi są matki (o długości 35 mm), które wiosną budują duże gniazda (o wymiarach 50 na 50 cm), składające się z sześciokątnych plastrów (powstałe z przerobionego drewna i śliny), w których z jaj powstaną robotnice, pielęgnujące rodzinę, matka zajmuje się tylko składaniem jaj, latem rodzą się samce. Rodzina może liczyć do 5 000 osobników, szerszenie żywią się pokarmem roślinnym, polują na inne owady, szerszeń jest gatunkiem niebezpiecznym, nieraz szkodliwym (nadgryza korę młodych drzewek). Anthophora furcata z rodziny porobnicowatych, zwykle gatunek samotny, często jednak buduje kolonie, osiąga długość 10 mm, ciało pokrywają gęste włoski żółtego koloru, głowa częściowo żółta, zbiera pyłek posługując się goleniami, formuje gniazdo w ziemi. Występuje w lesie na polanach, w pobliżu człowieka, w parkach. Na kwiatach czyśca leśnego szuka pokarmu dla larw, gniazda buduje w zmurszałym drewnie, w którym tworzy tunele, komory lęgowe (z trocin i śliny) w liczbie 12, które zaopatruje w pyłek, będący pokarmem larw. Ochrona gatunku opiera się na nie niszczeniu martwego drewna.
Mrówkowate
Często spotykanymi owadami społecznymi są też mrówkowate (Formicidae), niewielkie owady, jednorodnie zabarwione, o wygiętych czułkach, buławkowato zakończonych, stylik łączy ruchomo tułów z ostro zakończonym odwłokiem, na którego tylnym odcinku umiejscowione są zbiorniczki jadowe (kwas mrówkowy), aparat gębowy jest typu gryzącego. Osobniki obu płci mogą posiadać skrzydła, które tracą po locie godowym. Królowe mają duże wymiary, szczególnie odwłoka, resztki skrzydeł. Robotnice są nieuskrzydlone, o powiększonej głowie (żołnierze). Składane jaja są białawe, gromadzone w kupkach, larwy żółto-białe, wygięte, lekko owłosione, bez odnóży. Poczwarki miękkawe o jasnej barwie, pokryte kokonem. Mrówki można znaleźć w lesie, często w pobliżu osiedli, na rabatach, budują gniazda w glebie, drewnie, w kopcach. Gniazda są zwykle wieloczęściowe, połączone ścieżkami, również ze źródłem pokarmu. Pożywienie stanowią inne owady, larwy, pozostałości pochodzenia organicznego, soki owocowe, kwiatowe, spadź mszyc. Samice ze skrzydłami wylęgające się wiosną osiągają wiek do 15 lat, robotnice-6 lat. Robotnice pełnią rolę opiekuńczą nad larwami, poszukują pożywienia, budują gniazdo, bronią przed wrogiem. Druga generacja, na przełomie maja i czerwca, składa się z samców, samic i robotnic, osobniki posiadające skrzydła wylatują z gniazda na lot godowy. Samice pozbywają się skrzydeł i budują nowe gniazdo, samce zamierają. Mrówki często żyją w symbiozie z mszycami lub z gatunkami tzw myrmekofilnymi, np. pająkami i chrząszczami.
Kartonówka zwyczajna
Kartonówka zwyczajna (Lasius fuliginosus) to mrówka niewielka, intensywnie czarna, połyskująca, stylik odznacza się obecnością łuski, produkuje charakterystyczny zapach, dość powszechny gatunek, wznosi nietypowe kartonowe gniazda na suchych stanowiskach, w starych pniach drzew, jak wierzby, topole, świerki. Gniazdo jest zbudowane z drobnych elementów drewna, trocin, jest ciemnobrązowe, wielokomorowe, cienkościenne, nieraz z wplecionymi strzępkami grzyba (Cladosporium myrmecophilus), któremu mrówki dostarczają spadzi. Kartonówki wykorzystują inne mrówki jako niewolnice (z rodzaju Lasius), wykradają z obcego gniazda poczwarki, wyklute mrówki zmuszają do pracy nad mrowiskiem do chwili pojawienia się potomstwa własnego gatunku. W porze wieczornej i nocnej zachodzi rójka, lot godowy, samice lokują się nieraz w gniazdach swych niewolników. Hurtnica pospolita (Lasius niger), również mrówka małych rozmiarów, czarno-brązowa, z łuską na styliku, królowa większa od samic, często spotykana w osiedlach ludzkich, ogrodach, przy drogach polnych, leśnych, lubi wilgotne miejsca. Gniazdo budowane jest w sposób dostosowywany do cech danej przestrzeni, jest częściowo pogrążone w ziemi, tworzy wzniesiony kopiec o swobodnej konstrukcji, 50 cm wysokości, nieraz pod głazami, w zmurszałych pniach, w miastach między bryłami chodników. Wnętrze gniazda poprzecinane jest siecią chodników, w których często obecne są mszyce hodowane przez hurtnice. Latem odbywają się loty godowe.
Podziemnica zwyczajna
Podziemnica zwyczajna (Lasius flavus) jest mrówką niewielką, żółtawą, posiada łuseczkę na styliku, gatunek dość powszechny, szczególnie na stanowiskach wilgotnych, również w lasach. Gniazda budowane są w ziemi, spękaniach, pod kamieniami lub w formie kopców, wśród źdźbeł traw, usytuowanych obok siebie. Większość czasu podziemnice spędzają w ziemi, nie są ruchliwe, pokarmem jest spadź mszyc pasożytujących na roślinach, które hodują. Czas lotów godowych przypada od lipca do października (popołudnie). Dzieworództwo (partenogeneza), rozwój z niezapłodnionych jaj, jest typem rozmnażania bezpłciowego, z udziałem jednej płci, nowy osobnik powstaje z jaja, komórki płciowej, pod względem genetycznym nie różni się od zarodnika (brak rekombinacji, zmienność maleje). Komórka jajowa jest zdolna do samodzielnego rozwoju, jak też na skutek zapłodnienia (u pszczół z niezapłodnionych jaj powstają samce, z zapłodnionych-samice). Pokolenia dzieworodne i płciowe następują po sobie w cyklu życiowym owadów społecznych. Haploidalna determinacja płci decyduje o powstawaniu diploidalnych samic w wyniku rozmnażania płciowego oraz haploidalnych samców z niezapłodnionych jaj (z udziałem mejozy).
